De werkzaamheid of vaccinale effectiviteit (VE) is een intrinsiek kenmerk van het vaccin en slaat op de immuniteit na vaccinatie. Ze wordt berekend door een vergelijking van het aantal gevaccineerde en niet-gevaccineerde personen dat een bepaalde infectieziekte oploopt (bevestigd door labotests). De werkzaamheid of effectiviteit van het vaccin tegen hepatitis A bedraagt bijvoorbeeld bijna 100 %, die van het vaccin tegen Haemophilus influenzae type b (Hib) ter voorkoming van invasieve infecties bij jonge kinderen bedraagt ± 95% [1]

VPDI (vaccine preventable disease incidence)

De vaccinale werkzaamheid of effectiviteit is niet het enige criterium waarmee rekening moet worden gehouden wanneer men de impact van het vaccinatiebeleid wil evalueren. Een van de belangrijkste elementen om te beoordelen of een veralgemeende vaccinatie zinvol is, is namelijk de incidentie van de ziekte.
Een nieuw type van studies beperkt zich niet tot de vaccinale effectiviteit, maar probeert de impact van vaccinatie op de infecties in een populatie na te gaan.
De VPDI (vaccine preventable disease incidence) laat toe om de incidentie van infectieziekten die dankzij vaccinatie vermeden werden, te berekenen en om gevaccineerde en niet-gevaccineerde populaties met elkaar te vergelijken.
Een artikel in Vaccine [2] vergelijkt gegevens over het Hib-vaccin, een geconjugeerde pneumokokkenvaccin en het vaccin tegen rotavirus.

• In Indonesië heeft het Hib-vaccin een vaccinale effectiviteit van 86% wat betreft het voorkomen van meningitis door Hib (diagnose bevestigd door labo). De incidentie van deze infectieziekte bedraagt zonder vaccinatie 19/100.000 personen per jaar. De VPDI (de incidentie van vermeden infecties door vaccinatie) bedraagt dus 16/100.000 personen per jaar. Hetzelfde vaccin heeft een effectiviteit van 4% wat betreft het voorkomen van klinische pneumonie (alle oorzaken). De incidentie bedraagt 39.500 per 100.000 personen per jaar. De VPDI wordt dus geraamd op 1.580/100.000 personen per jaar. Vaccinatie tegen Hib voorkomt dus meer gevallen van pneumonie dan van Hib-meningitis.
• In Ghana heeft een 9-valent geconjugeerd pneumokokkenvaccin een vaccinale effectiviteit van 77% tegen invasieve pneumokokkeninfecties (diagnose bevestigd in labo). De incidentie zonder vaccinatie bedraagt 250/100.000 personen per jaar. De VPDI wordt geraamd op 190/100.000 personen per jaar. De vaccinale effectiviteit tegen klinische pneumonie (alle oorzaken) bedraagt 7%. De incidentie hiervan bedraagt 24.900/100. 000 personen per jaar, de VPDI 1.700/100.000 personen per jaar.
• Het vaccin tegen rotavirus heeft in Kenia een vaccinale effectiviteit van 83% tegen ernstige gastro-enteritis door rotavirus tijdens het eerste levensjaar waarvoor medische zorg nodig is. De incidentie zonder vaccinatie bedraagt 4.000/100.000 personen per jaar en de VPDI 3.300/100.000 personen per jaar. De vaccinale effectiviteit tegen gastro-enteritis met deshydratatie tijdens het eerste levensjaar bij patienten die thuis verzorgd worden, bedraagt 34%. De incidentie hiervan is 55.000/100.000 personen per jaar, de VPDI is 19.000/100.000 personen per jaar.

Deze drie voorbeelden tonen aan dat men een uitstekende VDPI kan behalen ondanks een zeer middelmatige vaccinale effectiviteit.

Doeltreffendheidsindicatoren

Wanneer men een vaccin toedient, dan bepaalt het beoogde resultaat welke indicator moet gebruikt worden om de doeltreffendheid te meten.
Een arts wil op de eerste plaats zijn individuele patiënt zo goed mogelijk beschermen. Beleidsmakers die een budget moeten beheren, kijken ook naar de budgettaire gevolgen van een vermindering van het aantal ziekenhuisopnames. Beide doelstellingen kunnen perfect compatibel zijn.
Indien we het voorbeeld van de vaccinatie tegen rotavirus nemen, dan blijkt uit Belgische cijfers dat de vaccinale effectiviteit ± 90% bedraagt ter preventie van ziekenhuisopnames wegens gastro-enteritis door rotavirus. Vaccinatie voorkomt dus jaarlijks ± 4.600 ziekenhuisopnames van kinderen jonger dan 3 jaar [3]. Na invoering van het rotavirus vaccin in 2007 daalde het aantal bevestigde gevalen van rotavirusinfectie tussen 2006 en 2008 met ruim 60% en met ruim 80% bij kinderen beneden 1 jaar [4]. De griepvaccinatie is een andere goede illustratie van deze redenering. Vaccinatie van gezonde volwassenen biedt ± 80% bescherming tegen de infectie. Bij risicopersonen, zoals 75-plussers en personen met immuunstoornissen, is dit slechts ± 30 - 40%. De vaccinatie is dus effectiever bij gezonde volwassenen als het doel is om individuele personen te beschermen of om absenteïsme tegen te gaan.
Maar vanuit het oogpunt van de volksgezondheid wil men vooral de complicaties, ziekenhuisopnames en sterfte door griep voorkomen. Daarom richt de griepvaccinatie zich vooral op de risicopersonen omwille van de verhoogde incidentie van complicaties, ziekenhuisopnames en overlijdens.